Hoe Leugenaars de Waarheid Spreken

Nico Declercq is misdaadonderzoeker met ruime ervaring in het ondervragen van verdachten. Voor hem komt een onderzoek uiteindelijk neer op waarheidsdetectie, niet op leugendetectie.

[youtube id="t_iknCqrNsk"]

Als misdaadonderzoeker kom ik vaak zaken tegen met een sterk emotionele lading, zoals een huis dat is afgebrand, een ernstig ongeluk op het werk, of verliezen die in de miljoenen lopen. In al die gevallen ga ik naar de plaats delict en praat ik met de betrokkenen. Dat doe ik niet per telefoon of per e-mail. Ik wil mensen in de ogen kunnen kijken wanneer ik hen vragen stel. Zoals Nietzsche al zei in de negentiende eeuw: mensen liegen met hun mond, maar met hun gezichtsuitdrukkingen vertellen ze de waarheid. Ik heb drie verschillende soorten aanwijzingen die me helpen om een waargebeurd verhaal te onderscheiden van een leugen:
1 Non-verbale aanwijzingen
2 Paraverbale aanwijzingen
3 Verbale aanwijzingen

Non-verbale aanwijzingen gaan over lichaamstaal en gezichtsuitdrukkingen. Paraverbale aanwijzingen hebben betrekking op de manier waarop mensen spreken. De verbale aanwijzingen liggen in de woorden, in het verhaal dat mensen vertellen. Als onderzoeker moet ik alles observeren en zorgvuldig luisteren om tot de waarheid te komen.

Hoe onze lichaamstaal ons verraadt

Een leugenaar kan een verhaal voorbereiden en proberen om me te bedriegen met verbale taal. Maar lichaamstaal kent heel andere regels. Er zijn meerdere tekenen die verraden wanneer iemand liegt of juist aangeven dat iemand de waarheid spreekt. Dat gaat niet op de manier zoals we het vaak op televisie zien in een serie als Lie To Me waarin een expert de video van een interview bekijkt en zegt:"Stop het beeld, hij liegt." In een interview pas ik het COI-principe toe: Calibrate, Observate, Investigate, ofwel kalibreren, observeren, onderzoeken. Tijdens het kalibreren stel ik het subject een aantal vragen waarop ik het antwoord al weet, zoals hun naam. Zo kan ik hun gebruikelijke gezichtsuitdrukkingen, lichaamstaal en spraakpatroon vaststellen. Er zijn verschillende non-verbale criteria, zoals micro-uitdrukkingen (korte, minuscule gezichtsuitdrukkingen), veranderingen in oogcontact en bewegingen van de ogen.

Wanneer je bijvoorbeeld iemand vraagt hoeveel deuren ze in hun huis hebben, zul je vaak zien dat ze naar rechtsboven kijken. Dat is niet omdat ze verwachten dat het antwoord op magische wijze op het plafond zal verschijnen, maar omdat het geheugen zich aan de rechterkant van het brein bevindt. Dat betekent natuurlijk niet dat je thuis aan je partner kunt vragen "Ben je ooit vreemdgegaan?" en kunt zien of ze liegen op basis van de richting waarin ze kijken. Het is slechts een klein teken van wat mogelijk bedrog zou kunnen zijn. Ik let op non-verbale indicatoren en wanneer ik iets observeer dat aangeeft dat het subject misschien liegt, dan begin ik veel vragen te stellen.

Hoe onze spraak ons verraadt

Naast non-verbale communicatie is het ook belangrijk om aandacht te besteden aan paraverbale aanwijzingen die mensen onbewust prijsgeven wanneer ze een verhaal verzinnen. Leugenaars geven veel kortere antwoorden en ze geven je geen details. Ook laten ze langere pauzes vallen tussen woorden en zinnen. Leugenaars proberen soms deze pauzes te vullen, bijvoorbeeld door de vraag te herhalen. Een andere indicatie van een verzonnen verhaal is dat iemand meer begint te stotteren. Al deze aanwijzingen worden veroorzaakt door het feit dat leugenaars alleen een basale versie van een verhaal hebben ten opzichte van iemand die de waarheid spreekt.

Hoe onze woorden ons verraden

Het verschil tussen iemand die de waarheid vertelt en iemand die een leugen vertelt is als het verschil tussen een boom en een bezemsteel. Een boom is een complex organisme met vertakkingen, bladeren, bloemen, of fruit die eruit groeien. Deze mate van complexiteit is ook tekenend voor een waarheidsgetrouw verhaal: er zijn emoties, interacties, zintuigelijke waarnemingen, onverwachte gebeurtenissen. Net als een boom bevat een waargebeurd verhaal veel details, terwijl een bezemsteel gewoon een recht stuk hout is. Het is geen compleet verhaal. Stel dat je partner vanavond zegt: "Ik ben ergens met iemand iets wezen drinken" dan moet je misschien vragen gaan stellen. Een gebrek aan details zou namelijk kunnen betekenen dat er slechts een bezemsteel is, en geen boom.

Echter, een belangrijk principe tijdens een interview is om volledig vertrouwen te hebben in de persoon die je ondervraagt. Het gaat er niet om dat je de leugen ontdekt, maar dat je de waarheid ontdekt. Wanneer je opmerkt dat er details ontbreken, dan moet je vragen gaan stellen. Leer om te luisteren naar wat er niet gezegd wordt om te ontdekken wat er ­wel gezegd wordt.

Het bezemsteelverhaal van de tuinier

Een voorbeeld van een verhaal zonder details komt van een onderzoek dat ik een paar jaar geleden uitvoerde. Een tuinman kwam naar het politiebureau om de vermissing van zijn vrouw te melden. Het was een mooie zomerdag in juni en de tuinier had rond vier uur 's middags een dutje gedaan van ongeveer dertig minuten. Het was echter al tien uur 's avonds toen hij eindelijk naar het politiebureau kwam. Tijdens het interview vroeg ik dan ook: "Wat hebt u gedaan van vier uur 's middags tot nu?" Hij antwoordde dat hij niets had gedaan. Hij had geen details bedacht voor zijn verhaal. De tuinman had alleen een bezemsteel als verhaal en dat verraadde hem: we kwamen erachter dat hij zijn vrouw had vermoord.

Waarheidsdetectie

Iedereen kan de waarheid vertellen, maar slechts weinig mensen zijn in staat om een overtuigende leugen te vertellen, om een onderzoeker te laten geloven dat een bezemsteel een boom is. Leef mee met het subject en heb volledig vertrouwen in hen, in plaats van aan te nemen dat ze liegen. Iedere onderzoeker moet vijf dingen in het achterhoofd houden:
1 Ga naar de plaats delict
2 Praat niet, maar luister
3 Wees niet vooringenomen
4 Focus op lichaamstaal
5 Ga op zoek naar de waarheid

Onderzoeken gaat niet om leugendetectie, het gaat om waarheidsdetectie.